Način vodosnabdevanja menjao se onako kako se razvijao grad. Izvori i bunari u Valjevu su stari koliko i sama varoš. U tursko doba u starom delu grada zvanom Tešnjar snabdevanje vodom je bilo iz nekoliko bunara (đerma) i izvora. Izvori su bili primitivno kaptirana prirodna izvorišta ispod brda, stena ili drveta. Najpoznatiji izvori u 17. i 19. veku bili su: kod Aćevca, na Ilidži, Arapovića izvor kod Pećine, Vidića česma na Lipaku i dr.
Bunari (đermi) su kasniji izum i gradile su ih najpre poznate porodice, poput podgorskog kneza Jovana Bobovca i Jevrema Obrenovića. Postojao je i bunar eparhijskog dvora, a jedan od najvećih iskopan je 1929. kada je sagrađen Dom zdravlja.
Pumpe za vodu na ručni pogon pojavile su se u Valjevu sedamdesetih godina 19. veka, u periodu kada su u varoš počeli da dolaze učeni ljudi, trgovci i zanatlije iz Austrougarske. Među prvima koji su pumpe postavili u svoja dvorišta bili su trgovci Marinko Matić i Živko Tadić. Ubrzo su i mnogi bogatiji i viđeniji Valjevci počeli nabavljati pumpe, koje su postavljali duboko u zemlju, odakle su crpeli vodu. Osamdesetih i devedesetih godina 19. veka bilo je na desetine pumpi u dvorištima bogatijih i viđenijih Valjevaca.
Razvojem varoši i njenim širenjem na levu stranu reke Kolubare početkom 19. veka, potražnja za pitkom vodom bila je sve veća. Zbog povećanih migracionih kretanja, počinje masovnije naseljavanje grada, pa su se povećavale mogućnosti zagađivanja izvorske i bunarske vode. Isto tako, građeno je sve više nužnika bez septičkih jama pa su, prilikom kišnih perioda, površinske i otpadne vode prodirale u postojeće objekte za vodosnabdevanje. Zbog toga se početkom 19. veka počelo razmišljati o izgradnji varoškog vodovoda.
Za ime Mateje Nenadovića, koji je 1901. prodao svoju električnu centralu u Gracu (Austrija), vezana su prva istraživanja novih izvorišta na okolnim rekama i izvorima za vodosnabdevanje Valjeva. Još tada on je smatrao je da je reka Gradac najpovoljnija za vodosnabdevanje Valjeva, zbog velike količine čiste, bistre vode i blizine naselja.
U varoši Valjevu je 1900. godine, prema popisu, bilo 7.447 stanovnika i 1.246 domaćinstava, a industrije kojoj bi bila potrebna voda nije bilo. Istražni radovi su počeli u drugoj polovini septembra 1904. godine, da bi rezultati bili gotovi već 29. oktobra iste godine. Tražilo se rešenje za količinu vode koja bi bila dovoljna do 1937, kada se prognoziralo da će Valjevo imati oko 15.000 stanovnika.
Gradska opština nije imala dovoljno finansijskih sredstava za dalja istraživanja pa se obratila Ministarstvu narodne privrede Srbije 1912. godine, ali se zbog izbijanja ratova 1912-1913. odustalo od daljih aktivnosti po ovom pitanju. Prvi svetski rat odgađa sve aktivnosti do 1918. godine, ali i tada nema potrebnih finansijskih sredstava pa je tek 1923. počelo ozbiljno razmatranje tri varijante vodosnabdevanja Valjeva vodom za piće i za ostale potrebe:
1. Uvažavana je činjenica da je na desnoj obali reke Kolubare, jedan kilometar jugozapadno od varoši Valjeva, vlasnik Pivare radi svojih potreba iskopao bunar udaljen od korita reke 60-70 m. Dubina bunara bila je 3 metra, nivo vode je bio stalan i iznosio je metar, bez obzira što je vode crpljena pomoću pumpi 24 časa dnevno. Voda je bila odličnog kvaliteta jer su šljunak i pesak na ovom delu Kolubare bili prirodni filter.
2. Valjevo bi moglo da se snabdeva vodom iz doline reke Gradac, na 200-300 m od Tadića mlina.
3. Izvor koji se nalazi na 60-70m od gornje električne centrale u Deguriću, na desnoj obali reke Gradac, mogao bi se kaptirati kao objekat za vodosnabdevanje Valjeva.
Na osnovu ranije prikupljenih podataka i geoloških ispitivanja okoline Valjeva, definitivno je odlučeno da će se pitanje snabdevanja vodom Valjeva rešiti prema varijanti 3. Osim što je voda bila odličnog kvaliteta, količina vode od 70 l/s bila je osam puta veća od tadašnjih potreba. Izvor se nalazio na nadmorskoj visini za 37 metara višoj od nivoa zemljišta grada, tako da je postojala mogućnost izgradnje jednog većeg rezervoara kod samog izvora, iz koga bi se gravitacijom sa ravnomernim pritiskom voda mogla slati u varoš.
Međutim, daljim ispitivanjem u sušnom periodu utvrđeno je da se količine vode izvora smanjuju, tako da se u tom periodu kapacitet smanjivao sa oko 58 l/s (maj – jun) na 48 l/s (avgust – septembar). Zaključak je bio: snabdevati vodom Valjevo sa ovog izvora preko cele godine, izuzev u jesen kada se smanji količina vode u njemu, pa tada vodosnabdevanje vršiti vodom iz reni bunara pored reke Gradac.
Tada je konstatovano da se izvor Ilidža (Ilidža je podzemni bunar u parku Pećina) može koristiti za snabdevanje vodom za piće, jer je voda dobrog kvaliteta, a nivo vode stalan.
Hidrotehničko odeljenje iz Šapca je marta 1925. god. uputilo pismo Sudu opštine Valjevo u kom se kaže: “Odeljenju je stavljeno u zadatak proučavanje sledećih načina snabdevanja Valjeva pitkom vodom, a) iz postojećih izvora u okolini grada, b) pomoću arterske vode, c) iz okolnih reka prethodnim filtriranjem vode”.
Nakon svih ispitivanja dato je konačno mišljenje: – da se za osnovnu potrebu u vodi uzme izvor Ilidža, kapaciteta 6,5 – 7 l/s, što bi bilo dovoljno za tadašnju potrošnju u gradu. – ako bi se ukazala potreba za većem količinom vode, mogla bi se uzeti podzemna voda sa početka doline Kolubare.
Na osnovu ovog mišljenja urađen je projekat gradskog vodovoda, koji je usvojen i odobren od strane Ministarstva poljoprivrede i voda 1926. godine, ali zbog nedostatka materijalnih sredstava nije realizovan sve do jula 1935. Tek tada je Kraljevska banska uprava u Sarajevu dodelila prvi kredit za javne radove u Valjevu, gradskoj opštini, čiji je predsednik tada bio Aleksandar Lošić. To je čovek koji je hrabro i odlučno nastavio započetu akciju, i ima velike zasluge što je Valjevo počelo i završilo prvi poduhvat za rešenje snabdevanja stanovništva zdravom vodom za piće.
Centralni higijenski zavod iz Beograda je izvršio ispitivanja vode oba izvora i na osnovu toga izradio predračun mreže vodovodnih cevi potrebnih za snabdevanje Valjeva vodom za piće, razvedenim po svim dvorištima, a ne samo do (13) javnih česmi, kako je to bilo predviđeno projektom iz 1926.
Prva licitacija za izgradnju rezervoara za vodu održana je 7. decembra 1935. godine, a rezervoar je bio gotov tek krajem juna 1936. Posle pribavljanja svih potrebnih dokumenata, koja su dostavljena Kraljevskoj banskoj upravi – Tehničko odeljenje u Sarajevu, doneto je rešenje da Gradska opština Valjevo može raspisati licitaciju za radove na kaptiranju izvora Ilidža i izradi pumpne stanice za Gradski vodovod.
Septembra 1936. održana je druga licitacija (pošto se na prvu niko nije javio). Komisija je od šest ponuđača izabrala preduzimača Ristu Aranđelovića iz Beograda kao najpovoljnijeg, zbog najniže ponude, koja je čak za 26.6% niža od predračunske. Rok završetka radova je bio 75 radnih dana. Septembra 1937. raspisana je licitacija za izgradnju gradske vodovodne mreže. Izgradnja vodovodne mreže završena je u maju 1938. godine.
Mreža je ispitana na pritisak od 21 atmosfere, pri čemu se pokazalo da su radovi izvršeni dobro i u svemu prema projektnoj dokumentaciji. Izgrađeni vodovod predat je na upotrebu, a ovlašćeno preduzeće koje će njime upravljati postaje Gradsko električno preduzeće i vodovod, čiji je upravnik bio inženjer Vladimir Baskijević.
Osnovna sredstva kojima se tada raspolagalo bila su: rezervoar kod izvora od 120 m3 ; dva elektromotora po 20 KS, koja su vodu od izvora Ilidža pumpala na potrebnu visinu do rezervoara čiste vode, vodovodnom mrežom u dužini od 200 m; rezervoar čiste vode od 300 m3 i razvodna mreža dužine 16.518 metara.
Vodom iz Gradskog vodovoda snabdevano je tada 10 000 stanovnika. Kapacitet izvora je bio 17,5 l/s, što je zadovoljavalo tadašnje potrebe. Sve do 1945. god. vodovod je bio u sastavu Gradskog električnog preduzeća – Električna centrala i vodovod, kada je izdvojen i ušao u sastav Gradskog narodnog odbora. Za rukovodioca Vodovoda postavljen je Miodrag Mijatović (raniji aktivni artiljerijski oficir, koji se vratio iz zarobljeništva). Već tada osećao se nedostatak količine vode za piće, pa se pristupilo traženju novih izvorišta.
U bližoj okolini nije bilo izvora odgovarajućeg kapaciteta i kvaliteta, sa koga bi se voda gravitacijom dopremala do grada (zbog velikih materijalnih izdataka za utrošenu električnu energiju). Po svojoj izdašnosti odgovarala bi dva izvora: vrelo Paklje u dolini reke Jablanice, udaljeno oko 8 km od grada, i izvor reke Gradac, udaljen od Valjeva oko 12 km. Oba izvorišta su i ranije ispitivana. Utvrđeno je da je kvalitet vode oba izvora takav da se voda ne bi mogla upotrebljavati preko cele godine bez prethodne prerade, npr. filtriranja.
Korišćenje ovih vrela nije moglo doći u obzir, zbog nedostatka finansijskih sredstava za njihovo kaptiranje i dovođenje sa velike udaljenosti do grada. Međutim, nove količine vode postale su neophodne, pa je u jesen 1951. Gradski narodni odbor angažovao profesora, inženjera Milana Nešića iz Beograda, da ponovo ispita terene oko grada i iznese svoje stručno mišljenje. Rezultat je bio predlog da se izgradi reni bunar na mestu sportskog igrališta “Budućnost” na Pećini, udaljenom oko 60 metara od rečnog korita Kolubare. Iz tog bunara bi se dobila dovoljna količina vode i to dobrog kvaliteta za vodosnabdevanje Valjeva. Predviđeni reni bunar je bio prečnika tri metra, a dotok vode iz njega 15 l/s. To je i urađeno, tako da se Valjevo sve do 1955. snabdevalo vodom sa izvora Ilidža i reni bunara kod igrališta “Budućnosti” na Pećini.
Potrebno je posebno naglasiti da je, radi dotrajale vodovodne mreže, koja je puštena u funkciju još 1938. godine, nepostojanja gradske kanalizacije, velikog broja septičkih jama, primitivnog čišćenja jama i nužnika, korišćenja voda za piće iz privatnih bunara i pumpi u gradu, voda postajala sve zagađenija. Zato Narodni odbor opštine Valjevo 1955. ponovo angažuje stručnjake za analizu već ispitivanih izvorišta, a finansijska sredstva se traže svuda i na svakom mogućem mestu (banke, budžet opštine i dr.).
Kao najbolji i najcelishodniji način rešavanja pitanja snabdevanja vodom za piće Valjeva, usvojeno je da je to dovod sirove vode sa izvora Paklje. U tom cilju izvršene su detaljne analize vode sa tog izvora, kao i merenja količine vode preko cele godine (u kišnom i sušnom periodu) i došlo se do zaključka da količine i kvalitet odgovaraju potrebama grada Valjeva za duži period, čak i za porast broja stanovnika do 50 000.
Početkom 1957. urađen je projekat od strane Instituta za vodoprivredu Narodne Republike Srbije, kojim je predviđeno kaptiranje vrela „Paklje“, dovod vode gravitacijom cevovodom od azbestnih cevi (8,5 km) i izgradnja stanice za prečišćavanje vode na Pećini.
Izgradnja novog vodovoda bio je veliki i vrlo komplikovan posao, koji je tražio učešće velikog broja stručnjaka i ogromna finansijska sredstva. Pošto Narodni odbor Opštine Valjevo nije mogao sam da investira ovaj posao, tražena su i novčana sredstva od Izvršnog veća Srbije i od Jugoslovenske narodne armije. Stigla je i pomoć od privrednih radnih organizacija sa teritorije Valjeva: “Krušika”,“Pivare “ “Jedinstva” i drugih.
Radovi su započeti 4. maja 1957. Izgrađen je cevovod Paklje – Valjevo, a Postrojenje za prečišćavanje vode na „Pećini“ završeno je u oktobru 1958. Novi – rekonstruisani vodovod grada Valjeva svečano je pušten u pogon 29. novembra 1958. godine.
Svi objekti vodovoda su 28. aprila 1961. predati preduzeću “Vidrak“ iz Valjeva na korišćenje i upravljanje. Pet godina kasnije, 31. marta 1965, rešenjem Skupštine opštine, formirano je preduzeće „Ustanova za vodovod i kanalizaciju“, koja kasnije, usaglašavanjem sa važećim zakonima o komunalnim delatnostima, postaje RO „Vodovod – Valjevo“, a danas se, kao što je poznato, zove JKP „Vodovod – Valjevo“.
Ubrzani porast broja stanovnika, nagli razvoj industrije šezdesetih godina u Valjevu, kao i intenzivnija stambena izgradnja, uticali su na povećanje potreba vodom za piće. Izgradnjom novih stambenih objekata, otvaranjem novih privrednih preduzeća, kao i proširenjem vodovodne mreže u sve mnogoljudnijim prigradskim naseljima, u gradu se počinjala osećati nestašica vode, naročito u visinskim zonama grada. Kako su prolazile godine, pojavljivali su se sve veći problemi u vodosnabdevanju, posebno u sušnim periodima, tako da su sedamdesetih godina prošlog veka uvođene restrikcije u snabdevanju vodom.
Zato je 1972. ugovorena izrada novog Idejnog projekta vodosnabdevanja Valjeva sa RO “Energoprojekt” iz Beograda i to u dve varijante:
1. Vodosnabdevanje iz reke Gradac
2. Vodosnabdevanje iz reke Jablanica
S obzirom da je problem vodosnabdevanja povremeno ulazio u kritične faze, radi prevazilaženja takvog stanja 1976. i 1977. urađeno je privremeno rešenje uzimanjem vode iz reke Jablanice na samom ušću u reku Kolubaru. Izgrađena je crpna stanica i potisni cevovod do PPV na „Pećini“ sa projektovanim kapacitetom od 50 l/s vode. Ovo malo postrojenje bilo je u eksploataciji do 1981. godine, kada je zatvoreno zbog izuzetno lošeg kvaliteta sirove vode. Tokom eksploatacije cevovoda Paklje-Valjevo pokazalo se da ima malu propusnu moć, a azbestno-cementne cevi često su pucale, posebno kada se počelo sa izgradnjom regonalnog puta Valjevo – Poćuta – Bajina Bašta. Zato je morao biti izgrađen cevovod većeg promera i od boljeg materijala, što je i urađeno 1980 – 1981. Novi čelični cevovod Ø 700 mm u dužini od oko 8 km svečano je pušten krajem maja 1981. godine, a gradio ga je “Univerzal” iz Zvornika, tada najbolji izvođač ovakvih radova.
Posle puštanja u eksploataciju novog čeličnog cevovoda, počela se privoditi kraju rekonstrukcija postrojenja za prečišćavanje vode za piće na „Pećini“, koje bi moglo da prihvati mnogo veću količinu sirove vode. Kapacitet je proširen sa 120 l/s na 243 l/s vode. Postojeći građevinski objekti su uglavnom zadržani, a ugrađena je tada najsavremenija oprema za kontrolu rada postrojenja i kvaliteta vode.
Kako izvorište sirove vode sa vrela Paklje (u sušnim periodima) nije moglo da obezbedi dovoljnu količinu vode za potrebe grada, prišlo se izradi projekta za snabdevanje vodom sa reke Gradac. To je tada zamišljeno kao prelazno rešenje, do izrade akumulacije Rovni.
Puštanjem u rad pumpne stanice „Gradac“ 1987. snabdevanje sirovom vodom Valjeva i okoline je postalo zadovoljavajuće, ali postrojenje za preradu vode postaje usko grlo. Zato se iste godine ugovara izrada Glavnog projekta novog postrojenja za preradu vode, kapaciteta 600 l/s. Sredstva za projekat i izgradnju postrojenja su, najvećim delom, obezbeđena iz mesnog samodoprinosa. Projektovanje novog postrojenja povereno je „Energoprojektu“ iz Beograda, koja je projekat uradila 1991. godine. Jedno od najsavremenijih postrojenja za preradu vode u Srbiji otvoreno je 1996. godine.
Od izgradnje postrojenja na Pećini, pre 14 godina, i Crpne stanice „Gradac“ pre 24 godine, do 2011. godine nije bilo značajnijih investicija u vodosnabdevanje grada i okoline. Zapravo, od 1996. Valjevo ima dovoljno vrlo kvalitetne vode, ali ozbiljan problem predstavlja stanje distributivne mreže i zbog toga veliki gubici prerađene vode. Isto tako, izostaju potrebna ulaganja u održavanje izgrađenog, a posebno u izgradnju (nove) distributivne mreže. Tako se JKP „Vodovod-Valjevo“ krajem 2009. godine našao pred problemom da se postrojenje za preradu vode na „Pećini“ mora rekonstruisati, kao i pumpna stanica „Gradac“.
Kada govorimo o istoriji „Vodovoda Valjevo“ moramo istaći da se u ovom gradu značajna pažnja posvećivala izgradnji kanalizacionih cevovoda i preradi otpadnih voda. Izgradili smo još 1973. godine postrojenje za preradu otpadnih voda „Gorić“, koje uspešno radi do početka devedesetih godina. Potom je urađen projekat novog postrojenja kojim se kapacitet povećava dva puta, ali koji zbog poznatih događaja devedesetih nije mogao biti realizovan.
